Na pescuda do significado do topónimo ORCELLÓN

(Gerardo Sacau Rodríguez, Director do Instituto de
Estudios Vigueses)

     Se o lector ten inquedanzas filolóxicas e quere saber das penurias ás que se veu sometido este humilde servidor de vostedes, por mor da teima amigable do presidente do Instituto de Estudios Carballiñeses de que me interesase pola alma do topónimo ORCELLÓN acochada en eterna meditación desde hai séculos nalgún lugar preto do Carballiño,suxírolle que tome cómodo asento e,sen afán de soliviantar a ninguén,eu recoméndolle que pida unhas boas toradas de polbo á feira acompañadas dunhas rebandas de pan de Cea. Máis que nada para recuperarse do esforzo da atención.É terapia axustada para o momento.
     As referencias verbo deste misterioso nome ORCELLÓN van dirixidas case que todas a un castelo que estivo ubicado nas proximidades da vila do Carballiño ourensán. E así na Historia Compostelana (editorial.Akal, Madrid) 1994, mandada redactar polo arcebispo Xelmírez,aparecen as seguintes citas:
     I, 68, 43 :“seguro castillo de Orcellón”, I, 69, 8: ”plaza fuerte e inexpugnable”, II, 42, 69:” prisión de Gelmírez en el castillo de Juan Díaz llamado de Orcellón” .(Na nota 246 di: “estaba cerca de Carballino”) .Para a concreta ubicación, remítese a Suárez-Campelo Historia Compostelana, ou sexa, Hechos de don Diego Gelmírez, primer arzobispo de Santiago (Santiago de Compostela, 1950) páxina 126 e a Reylly The Kingdom of León -Castilla under Queen Urraca 1109-1126 (Primeton, 1982, páxinas 77-78,nota 102).
     En la Historia de Ribadavia y sus alrededores de Samuel Eiján: páxinas 52: “Fortaleza de Orcellón”, 92: “Castillo próximo a Carballiño”, 226: “Salceda de Orcellón”, 537: Aínda no ano 1825 atribúelle a Orcellón o pago dun imposto de 976 reais.
     No libro Las fortalezas de la Mitra Compostelana y los irmandiños de A.Rodríguez González II (A Coruña 1984): na páxina 475 fala da destrucción polos irmandiños do castelo de “Caldelas d´Orzillón”. Repíteo nas páxinas 478 e 480.
     No libro A vida e fala dos devanceiros (escolma de documentos en galego dos séculos XIII ó XVI) da autoría de Xesús Ferro Couselo, volume I editorial Galaxia, páx.190 aparecen as citas xa referidas non ó castelo senón ás terras onde se asenta: Carta abtorisada tocante al conde de Monte Rey da sua terra e fregesyas d´Orçellón (1484, setembro 11):...”das freygisyas de sant Martiño de Cameyja e de Sant Fiis de Brués e de San Mamede de Gendive que son en terra de Orzillón do Reyno de Galiza...”. E máis adiante “... sodes poseedor por vos e por outro en voso nome por parte e ganança do linageen dos Torruchaaos ena dita terra d´Orzillón e térmynos dela...”
     Non temos máis remedio que deixar para outra ocasión a historia de ORCELLÓN, sobre todo porque este traballo vai dirixido ó esclarecemento do significado do topónimo e non ás súas vicisitudes históricas. A pesar delo - e como excepción - quérolles poñer en aviso que todo apunta a que a interpretación dalgunhas citas históricas relativas á Historia Compostelana que se fixeron da fortaleza de ORCELLÓN do CARBALLIÑO, xa existente no ano 1086 e da xurisdicción civil e eclesiástica de ORCELLÓN como “terra de ORCELLÓN”, segundo revela unha escritura do ano 1173,- e abondando no caso- dese ORCELLÓN trovado por LUPO LÍAS, deben referirse máis ben ó actual ORDEJÓN da provincia de Burgos situado ó sureste da PENA DE AMAYA, documentado no ano 800 baixo a forma de ORCELIONE e máis tarde en 978 como ORZELLIONE (en grafías etimolóxicas -LI- ou -LLI- indicadoras de arcaísmo).
     ”Dejó, pues,la reina (a raíña dona Urraca) al príncipe custodiado y defendido en ORZILIONE, plaza fuerte e inexpugnable y dándoles fieles guardias de los príncipes de aquella tierra dispuso pasar a Galicia”.
Como perfectamente deduce o ensaista Rubén García Álvarez, está claro que a fortaleza nomeada alzábase na Castela de Burgos e non na Castela de Ourense.
     Déixolles,pois,con esta dúbida de localización histórica que recollo en GRIAL da pluma do ensaísta M.Rubén García Álvarez baixo o título de Castilla e Castela, Ordejón, Orcejón e o trovador Lopo Lías.
Máis que nada pretendo con esta inserción histórica tan só esbozada,pero merecedora de estudio serio, provoca-lo sentido crítico do lector.
     Os meus primeiros pasos cara á pescuda do étimo de ORCELLÓN, que máis ben foron tumbos atolados producidos pola présa sen tino do “error vacui”, leváronme nin máis nin menos que ás portas do ORCO infernal en petición de axuda.Estiven convencido de que ORCELLÓN tería que ser pola forza un pequeno ORCO, un pequeno HADES ó xeito grego, unha rexión residencia das almas dos defuntos, reminiscencia traslaticia do INFERNO do mundo de Roma e Grecia, o“finis terrae” da vida, coa axuda, para que así fose, da forza da superstición e do mundo galego da ultratumba.
     Viñéronme á mente aquelas acepcións do URCO vencelladas co mundo dos mortos: O CAN DO URCO que é “o monstro do alén”, ESTAR NO URCO que é “estar morto”, FERIDO DO URCO é tanto como “ferido de morte”. Sentín medo e o medo axilizoume para rexeitar de inmediato esta hipótese de cheo nigrómana e fuxín espavorecido como levado do demo.
     Desvieime logo por outras rexións máis diáfanas do mundo da botánica e estiven enteiramente convencido de que o topónimo ORCELLÓN encaixaba nun tipo de liquen coñecido entre outros polos nomes de ORCO, ORCELO, ORCELA,ORXELA, COUCHELÓN, CASPA DOS PENEDOS ou ORCHILLA na lingua de Castela, que se ben medra sobre todo nos penedos das franxas das costas mariñas, existe tamén, malia que en menor medida e importancia, unha ORCELA de terra, chamada cientificamente LECANORA RAPELLA.
     A razón de que a ubicación de ORCELLÓN fora o pequeno territorio enmarcado no ángulo formado polos ríos Avia e Arenteiro coas condicións de humidade propicias para o nacemento e conservación do lique nos penedos,foi quen de engaiolarme por algún tempo ó estar persuadido de que o ORCELLÓN equivalería o “lugar dos liques”. Non me parecía unha etimoloxía desaxustada nin desanxelada.
     Foise esvaecendo sen embargo paseniñamente esta convicción na medida en que as miñas lecturas, encamiñadas a esclarece-la etimoloxía e significado do topónimo,ían abríndose paso con dificultade ó longo da maraña das hipóteses máis plurais.
     A terceira hipótese, pola que me decanto manifestamente, coido que necesita dun prantexamento previo que se sintetiza en que os actuais ORDEJÓN da provincia de Burgos e o castelo do ORCELLÓN, que estivo encravado no actual concello de BOBORÁS- onde aínda no século XVIII conservábanse unhas torres chamadas de MÉIXOME, restos da vella fortaleza de ORCELLÓN - son dúas variantes fonéticas entroncadas co mesmo étimo latino HORDEUM “cebada”.
     Estamos diante de dous topónimos ou nomes de lugar, herdados de dúas fortalezas,alomenos se temos en conta que as datas documentais das que dispoñemos nestes intres refírense antes ó castelo que ás terras así nomeadas. Son O ORDEJÓN castelán,documentado ORCELIONE no ano 800 e ORZELLIONE no 978 nun diploma de Burgos relativo Ó ORDEJÓN e O ORCELLÓN galego do Carballiño ourensán, isto é o ORCELHON do que fala o xograr do alto Ribeiro LOPO LÍAS, existente xa como fortaleza antes do ano 1086 e como “terra de ORCELLÓN” nunha escritura do 1173, oitenta e sete anos máis tarde.
     Tanto ORDEJÓN como ORCELLÓN supoñen unha estructura primixenia, teórica alomenos, de *HORDEOLIONE, derivada do sustantivo HORDEU(M)” cebada”, máis recoñecible nas estructuras antigas documentadas ORZELLIONE e ORCELIONE arriba expresadas. Paradigma dos dous resultados: -LL- en galego e -J- en castelán, témolo nas palabras CONCELLO e CONCEJO, CONSELLO e CONSEJO, procedentes respectivamente dos latinos CONCILIUM e CONSILIUM.
     Este nome latino HORDEUM ten orixe indoeuropea, en concreto no indoeuropeo occidental e como tal está en franca correspondencia co alemán Gerste “cebada”, remontándose a unha raíz *ghrzdh e presumiblemente en relación co grego SERITHÉ.
     Nas linguas románicas recollemos: en italiano ORZO; francés ORGE,CHAMP D´ORGE “cebadal”; en catalán ORDIAT: “cebada” e ORDIAR: “cebadal”; en provenzal ORDI; en portugués antigo ORJO, por influencia francesa.
Sen embargo non prosperou nin en galego nin en castelán ó quedar afastado o HORDEUM latino en beneficio de CIBUS ”o cebo”, de onde cebada (co significado propiamente de “alimento”) manténdose como relicario etimolóxico no diminutivo castelán, en sentido traslaticio ORZUELO, que supón unha forma latina diminutiva HORDEOLUM.
     ORZUELO significa “pequeno forúnculo que nace nas pálpebras”, “orizó” en galego, voz que sensu stricto vén significar “gran de cebada” por mor da metáfora que implica a análise da realidade “forúnculo” por analoxía ou semellanza con “gran de cebada”.
     A Fitotoponimia si se fixo amplo eco ó aceptar no seu campo onomástico moitos nomes procedentes desta forma latina HORDEUM, recollidos en gran parte por Abelardo Moralejo Lasso baixo o epígrafe “El orxo o cebada y su toponimia”. ORXAL en Arzúa (A Coruña), Viveiro e Mondoñedo (Lugo).
En Lalín e Vigo (Pontevedra) ,Sobrado dos Monxes (A Coruña), Castro do Rei, Xermade, Meira, Muras e A Pastoriza (Lugo) rexistrámolo plural ORXÁS (< de HORDEALES).
     Da forma HORDEARIU /HORDEARIA saíron ORXEIRO en Ortigueira (A Coruña), ORXEIRA en Cerceda (A Coruña), ORXEIRAS en Laracha (A Coruña), URXEIRA en Mondariz (Pontevedra), ORXADO en Ortigueira, ORXÁN en Laracha, ORXAÍNZA no Sabiñao (Lugo), ós que hai que engadir máis aló da nosa comunidade: En Asturias URDIAL, ORDIALES, ORDALIEGU, L´ORDIALIGU e ORDERIAS. En Cantabria CASTRO URDIALES “campos de cebada”, EL URDIO.En León URDIALES de COLINAS, URDIALES DEL PÁRAMO. En Guadalajara EL ORDIAL. En Cádiz URDIALES. En Salamanca ORZALES. En Huesca COSTERA ORDENAL, ORDICUSO, LOS ORDINACHOS, etc...
     Ó meu xuízo non creo que existan dúbidas da procedencia vexetal do ORCELLÓN carballiñés ó igual que dos ORDEJÓN de Burgos, pero da mesma maneira que me arrisco por esta etimoloxía, véxome por outra banda na obriga de deixar unhas interrogantes con urxencia de contestación.
     ¿Será ORCELLÓN un nome persoal, síntese dun sintagma (TERRA, LOCUS, CASTELLUM) máis o xenitivo posesivo HORDELIONI, isto é, “O CASTELO dun terratenente chamado ORCELLÓN”, como en tantos outros exemplos: ANDALLÓN < (villa) ANDALIONI; GODÓN < (villa) GOTONI; XALÓN <(villa) IALONI; ANZÓN < (villa) ANTIONI ?
     ¿Ou se cadra é un aumentativo tirado tamén de HORDEOLU (M) en referencia a unha zona - no caso do ORCELLÓN, coincide co que é hoxe BOBORÁS - na que se cultivaba este antigo cereal?